BM Toksik Maddeler ve İnsan Hakları Özel Raportörü Marcos Orellana’nın “Cıva,  el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği ve insan hakları” konusunda hazırlamakta olduğu tematik rapora ilişkin katkı sunma çağrısını Türkçeye çevirdik ve ilginize sunuyoruz. Çağrı metninin orijinal haline linkten ulaşabilirsiniz: https://www.ohchr.org/EN/Issues/Environment/SRToxicsandhumanrights/Pages/CFI-Mercury-gold-mining-and-human-rights.aspx

Çağrı sonucunda hazırlanacak rapor, Eylül 2022'de Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi'nin 51.oturumuna sunulacaktır. Rapora katkı için son tarih 07.03.2022 olarak belirlenmiştir.

Altıparmak Hukuk Bürosu olarak adalete erişimi güçlendirme kapsamında insan hakları, çevre ve doğa koruma alanında bölgesel ve uluslararası başvuru mekanizmalarının kullanımını önemsiyoruz. Bu çağrı metnini, BM mekanizmalarının bilinirliğini ve kullanımını arttırmak amacıyla Türkçeye çevirerek sizlerle paylaşmak istedik. Bu alanda bilgi paylaşmaya ve çeviriler yapmaya devam edeceğiz. Çalışmalarımızın adil, kapsayıcı ve doğayla uyumlu bir dünyanın kurulmasına katkı sunmasını umuyoruz.

Altıparmak Hukuk Bürosu

Çeviren: Stj. Av. Ceren Naz Büyükgebiz

Başvuru Çağrısı

“Cıva,  El Yordamı ve Küçük Ölçekli Altın Madenciliği ve İnsan Hakları”

BM Toksik maddeler ve insan hakları Özel Raportörü Marcos Orellana, devletler, sivil toplum kuruluşları, akademik kurumlara, işletmelere, uluslararası kuruluşlara ve diğer paydaşlara bu göreve süregelen katılımları için teşekkürlerini iletmektedir. Orellana, cıva, el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği* (ilgili metnin devamına ASGM olarak bahsedilecektir) ve insan hakları konusundaki tematik raporu için devletler ve diğer paydaşlardan veri toplama sürecini başlattı. Bu rapor, Eylül 2022'de BM İnsan Hakları Konseyi'nin 51. oturumuna sunulacaktır. Özel Raportör Orellana devletlerin, BM kuruluşlarının, sivil toplum kuruluşlarının, akademisyenlerin, ticari işletmelerin ve diğer tüm ilgili tarafların raporun yazımında kullanılmak üzere konuya ilişkin bilgileri ve görüşlerini aşağıda yer aldığı gibi paylaşmalarını rica etmektedir.

Cıvaya maruz kalmanın insan sağlığı için neden olduğu tehlikeler on yıllardır süregelen bilimsel çalışmalar ile tespit edilmiştir ve bu yöndeki bulgular ikna edicidir. Altını topraktan ve tortulardan ayırmak için kullanılan bir yöntem olan el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği (ASGM), atmosfere salınan cıvanın bir numaralı sorumlusudur. Birleşmiş Milletler Çevre Programı’nın (ilgili metnin devamında UNEP olarak bahsedilecektir) 2018 Küresel Cıva Değerlendirmesi’ne göre, ASGM küresel cıva emisyonunun yaklaşık 8'inden sorumludur. Bu oranı ! ile kömürün durağan yanması takip etmektedir. Yine UNEP'in Değerlendirmesine göre 2015 yılında el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği suya ve toprağa yaklaşık 1220 ton cıva saldı. Bu miktar diğer sektörlerinden kaynaklı suya yapılan desarjlardan iki kat daha fazladır.

Cıva emisyonundaki büyük payının yanı sıra, ASGM çevresel adaletsizliklerin de sorumlusudur. Nehirler ve ormanlardan altın çıkaran altın işçileri ile ailelerinin maruz kaldığı cıvanın neden olduğu etkiler, insan onuruyla ilgili temel kavramlara aykırıdır. Tropik yağmur ormanlarında madencilikle uğraşmayan yerli halklarda cıva kirliliğine ilişkin bulgulara rastlanması aynı derecede tedirgin edicidir. Bununla beraber yerli halkların geçim kaynağı olan balıklar da cıva ile zehirlenmiş durumdadır. UNEP, dünya altınının yaklaşık -15'ini üreten 4-5 milyon kadın ve çocuk dâhil olmak üzere dünya genelinde yaklaşık 10-15 milyon ASGM çalışanı olduğunu tahmin etmektedir.

İnsan sağlığını ve çevreyi insan kökenli cıva emisyonlarından korumak için BM 2013 yılında cıvaya ilişkin Minamata Sözleşmesi’ni kabul etti. Minamata Sözleşmesi ASGM sektörünün “formalize” edilmesi yoluyla cıva emisyonlarını kontrol etmeyi ve azaltmayı öngörmektedir. Bu emisyonlar, gelecek nesiller dâhil olmak üzere gezegeni ve insanlığı olumsuz etkilemekle birlikte özellikle kimliklerini yeniden üretmek ve temel geçim kaynakları için topraklarına ve doğal varlıklara güvenen yerli halkları etkilemektedir.

Minamata Sözleşmesi, ASGM için cıva ticaretine izin verirken diğer faaliyetler için buna izin vermemektedir. Çoğu endüstriyel ve tıbbi alanda cıva kullanımı aşamalı olarak kalktığından, pek çok cıva tedarikçisi ASGM'ye odaklanmaktadır. Ancak cıva için gözetim zincirinin olmaması, cıva ticaretinin izlenmesini olanaksız hale getirerek yasal olan ile yasadışı olanın ayırt edilmesini de imkânsız hale getirmektedir. Bu durum aynı zamanda cıvanın nihai kullanımlarını da belirsiz kılmaktadır.

Minamata Sözleşmesi, el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği sektörünün önde gelenleri için ASGM'de cıva kullanımını nasıl en aza indireceklerini veya ortadan kaldıracaklarını ayrıntılarıyla anlatan ulusal eylem planları hazırlamalarını şart koşmuştur.

Aşağıdaki anket, ülkelerin kendi el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği sektörlerinde cıvayı ortadan kaldırmak ve başta yerli halklar olmak üzere toplumda risk altındaki bireylerin insan haklarını güvenceye alabilmek adına aldıkları önlemler hakkında bilgi istemektedir. Bu anket, cıva ithalatı ve dağıtımının yanı sıra kontrollerin ve yaptırımların etkinliği hakkında da bilgi istemektedir.

Anket

Cıva Üzerindeki Kontroller

1. Ülkeniz işlenmemiş cıvanın a) ithalatını ya da b) ihracatını yasakladı mı?
2. Ülkeniz yasa ya da yönetmelikle el yordamı veya küçük ölçekli altın madenciliğinde (ASGM) cıva kullanımını yasakladı mı?
3. Ülkenizde cıva kullanımı kanunen yasaklanmasına rağmen cıva kullanan altın madencilerine veya bunlara cıva tedarik eden tacirlere hangi yaptırımlar ve para cezaları uygulanıyor? Lütfen bu tür eylemlerle ilgili istatistikleri paylaşın.
4. Ülkeniz cıva ithalatına izin veriyorsa ancak cıvanın el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliğinde kullanımını yasaklıyorsa, gümrük memurları ithal cıvanın el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliğine yönlendirilmediğinden emin olmak için cıvanın nihai kullanımını nasıl tespit ediyor?
5. İthal cıvanın belirtilen amaca uygun kullanımını sağlamak için cıvanın takibi yahut sertifikasyonuna ilişkin süreçler mevcut mu?
6. Cıva ithalatçıları bir devlet veri tabanına kayıtlı mı ve faaliyetleri, ithal ettikleri cıvanın nihai kullanımı dâhil olmak üzere periyodik olarak denetleniyor mu? Posta yoluyla cıva ithalatı yasaklandı mı?
7. Ülkenizde el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliği (ASGM) faaliyetleri kaynaklı cıva kirliliğine maruz kalma nedeniyle oluşan zararlar için kişilere yönelik hangi giderim yöntemleri mevcuttur?

   Yasadışı Trafik

8. Ülkeniz yasadışı cıva ithalatını, kaçakçılığını ve cıvanın ASGM faaliyetlerine yönlendirilmesini önlemek için hangi adımları attı?
9. Ülkenizin yasadışı cıva ithalatını ve kaçakçılığını önlemede karşılaştığı en büyük zorluklar nelerdir?
10. Ülkeniz, ASGM faaliyetine yönelik yasadışı sınır ötesi cıva hareketiyle mücadele etmek için sınırdaki ülkelerle veya bölgesel düzeyde işbirliği düzenlemeleri yaptı mı?
11. Ülkenizde polis, ordu veya diğer yetkililer arasında cıva dağıtımının kolaylaştırılması ile ilgili yolsuzluk vakaları var mı? Buna dair ne gibi önlemler alınmıştır?
12. Yerel veya bölgesel organize suç örgütlerinin ülkenizde altın kaçakçılığını kolaylaştırmak için cıva dağıttığını gösteren herhangi bir bilgi var mı?

Minamata Sözleşmesi

13. Ülkeniz cıva hakkındaki Minamata Sözleşmesi’ni onayladı mı ve eğer evet ise cıvanın ASGM’de kullanımını tümden engellemek ve cıvanın ASGM faaliyetlerine yönlendirilmesinin önüne geçmek için hangi önlemler alındı?
14. Minamata Sözleşmesi Özel Uluslararası Programı kapsamındaki kapasite geliştirme veya teknoloji transferine erişim, ülkenizin ASGM'den kaynaklanan cıva kirliliğini ortadan kaldırmasına nasıl yardımcı olabilir?

Yerli Halklar için Korumalar

15. Ülkeniz yerli halkların sağlığını ASGM kaynaklı cıva kirliliğinden doğrudan korumak için hangi eylemleri gerçekleştirdi?
16. ASGM kaynaklı cıva kirliliği konusunda yerli halklarla danışılması için herhangi bir devlet birimi yahut kamu forumu kuruldu mu?
17. Ülkenizde yerli halkların ASGM faaliyetlerinde ve buna bağlı olarak cıva kirliliğine doğrudan maruz kalmasıyla ilgili sağlık değerlendirmesi veya çalışması yapıldı mı? Lütfen açıklayın veya paylaşın.
18. Ülkeniz yüksek cıva seviyelerinin tedavisi, gıda (örneğin balık) yoluyla cıvaya maruz kalmanın azaltılması, ASGM aktivitesi yoluyla doğrudan maruz kalmanın en aza indirilmesi için yerli halklara hangi sağlık hizmetlerini sağlar ve nasıl tavsiyelerde bulunur?
19. Yerli halkların geleneksel toprak ve bölgelerinde cıva bazlı el yordamı ve küçük ölçekli altın madenciliğini yasaklamak için hangi anayasal veya yasal hakları vardır?

Genel

20. Lütfen bu anketin amaçları için gerekli olduğunu düşündüğünüz diğer bilgileri de iletiniz.

Okuyucuya not:

El yordamı bir madenci veya küçük ölçekli madenci (ASGM); madencilik şirketi tarafından resmi olarak istihdam edilmeyen, ancak bağımsız olarak çalışan, kendi kaynaklarını kullanarak genellikle elle, geçimini sağlamak amacıyla madencilik yapan kişi/kişilerdir. Küçük ölçekli madencilik, bu faaliyetler için işçi çalıştıran, ancak genellikle hala elle yoğun yöntemler kullanan, el aletleriyle çalışan işletmeleri veya bireyleri içerir.