Bilgi Notu 2024-01: Kalkınma Hakkı

Kalkınma Hakkı konusunda hazırladığımız bilgi notunu hukukçular, sivil toplum kuruluşları ve hak sahiplerinin ilgisine sunuyoruz.

Kalkınma hakkına dair genel bir çerçeve çizerek düzenlediğimiz bu bilgi notu, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 4 Aralık 1986 tarihli Kalkınma Hakkı Bildirgesi referans alınarak hazırlanmıştır. İlgili belgeye buradan ulaşabilirsiniz.

Altıparmak Hukuk Bürosu

Hazırlayan: Stj. Av. Simay KABAK

Bilgi Notu 2024-01

KALKINMA HAKKI

1- Kalkınma Hakkı nedir?

Kalkınma, bireysel ve kolektif olarak herkese ait bir insan hakkıdır. 1986 yılında ilan edilen BM Bildirgesinde de belirtildiği gibi Kalkınma hakkı 'tüm insan haklarının ve temel özgürlüklerin tam olarak gerçekleştirilebileceği ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi kalkınmaya katılma, katkıda bulunma ve bundan yararlanma hakkı' olarak tanımlanmıştır.

2- Bu hak için neden iktisadi bir kelime olan “kalkınma” kavramı seçilmiştir? Bir alternatif olarak “gelişme hakkı” kullanılabilir mi?

Gelişme kavramı daha çok gelire bağlı bir unsur olarak anlaşıldığı ve insan ihtiyaçlarının yalnızca materyal ihtiyaçlar olarak tanımlanamayacağının anlaşılması üzerine daha kapsamlı bir kavrama ihtiyaç duyulmuştur. Kalkınma ve gelişme hemen hemen aynı anlamlarda kullanılmaktadır. Kalkınma kavramın içeriği 1950 sonrası yaklaşık her on yılda bir değişim yaşamasına rağmen bugün gelinen noktada kalkınma, insanların potansiyellerine ulaşmalarını sağlayan, sosyal ve ekonomik değişime yol açan bir süreç olarak tanımlanıp “development” kelimesinin bu alanda karşılığı olarak kullanılmaktadır. Yani kalkınma, iktisadi ve insani, etik unsurları içine alan, sosyal refahın iyileştirilmesinin ötesine geçerek, refahın sürdürülebilirliği için sistemin de ona uyarlı bir yapıya dönüşmesini gerekli kılan insan merkezli yaklaşım şeklinde tanımlanabilir.

3- Kalkınma hakkı nasıl bir haktır?

Kalkınma hakkı hem bireysel hem de kollektif bir haktır. Kollektif haklar aynı zamanda “dayanışma hakkı veya grup hakları” olarak da bilinir ve üçüncü kuşak haklar kategorisinde yer alır. Bu hak bütün insanları kapsar.

4- Kalkınma hakkının ilkeleri ve unsurları nelerdir?

İnsan merkezli kalkınma

“İnsan”, kalkınmanın merkezi öznesi, katılımcısı ve yararlanıcısıdır.

İnsan hakları temelli bir yaklaşım

Kalkınma, tüm insan hakları ve temel özgürlüklerin tam olarak gerçekleşeceği şartlarla yürütülmelidir.

Katılım

Tüm birey ve halkların aktif, özgür ve anlamlı katılımı sağlanmalıdır.

Ayrımcılık yasağı

Irk, cinsiyet, dil, din ve başka temellerde ayrım yapılmamalıdır.

Eşitlik

Kalkınmanın faydalarının eşit dağılması gereklidir.

Kendi kaderini tayin hakkı

Halklar, tüm doğal zenginlikler ve kaynaklar üzerinde tam egemenliğe sahip olmalıdır.

5- Kalkınma hakkının hak sahipleri ve sorumluluları kimlerdir?

Hak Sahipleri;

Tüm bireyler
Tüm halklar ve nüfusun tamamı
Özellikle kadın, çocuk ve kırılgan gruplar

Sorumlular;

- Devletlerin kalkınma hakkına saygı gösterilmesi, korunması ve yerine getirilmesi konusunda birincil sorumlulukları vardır. Bunu;

(A/HRC/15/WG.2/TF/2/Add.2 )

i. iç işleyişte ulusal politika ve programlar

ii. uluslararası alanda kendi yetki alanlarının ötesine uzanan politikalar

iii. Kolektif olarak, küresel ve bölgesel ortaklıklar

aracılığıyla sağlar.

- Uluslararası toplum

- Tüm insanlar ve eylem veya ihmalleriyle insan haklarının uygulanmasında etkisi olan herkes

6- Kalkınma hakkının uluslararası hukuktaki statüsü nedir?

1986 yılında BM Genel Kurulu, 41/128 sayılı kararıyla Kalkınma Hakkı Bildirgesini kabul etmiştir. Bu nedenle, Bildirge kendi başına yasal olarak bağlayıcı değildir. Bununla birlikte, hükümlerinin birçoğu Birleşmiş Milletler Şartı ve Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeleri gibi yasal olarak bağlayıcı belgelerde yer almaktadır. Ayrımcılık yapmama ve Devlet egemenliği gibi ilkeler de tüm Devletler için bağlayıcı olan uluslararası teamül hukukunun bir parçasıdır. Ayrıca bu hak; Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı, Arap İnsan Hakları Şartı, 1992 Rio Çevre ve Kalkınma Deklarasyonu, 1993 Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, Milenyum Deklarasyonu, 2002 Monterrey Mutabakatı, 2005 Dünya Zirvesi Sonuç Belgesi ve 2007 Yerli Halkların Hakları Deklarasyonu gibi çeşitli bölgesel belgelerde yeniden vurgulanmıştır.

7- Kalkınma hakkı dava konusu olabilen bir hak mıdır?

Yargılanabilirlik, mahkemelerin yasal bir yükümlülüğe dayanarak karar verme kabiliyetini ifade eder. Bir hak, belirli bir yargı alanında yasal olarak tanınabilir bir dava nedeni doğuruyorsa, o yargı alanında yargılanabilir demektir. Yukarıda bahsedildiği üzere, Kalkınma Hakkı Bildirgesinin kendisi bir hukuki işlem nedeni oluşturmamaktadır (bağlayıcı değildir). Ancak, kalkınma hakkının pek çok unsuru bağlayıcı olan uluslararası antlaşmalar, teamül hukuku ve bölgesel belgelerde yer almaktadır. Kalkınma hakkının bu kurucu unsurları dava edilebilir olduğu ölçüde, kalkınma hakkının kendisi de dava edilebilir hale gelir.

8- Kalkınma hakkı ile sürdürülebilir kalkınma arasındaki ilişki nedir?

“Sürdürülebilir kalkınma”, gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme kabiliyetinden ödün vermeden mevcut neslin ihtiyaçlarını karşılayan kalkınma olarak tanımlanmaktadır. Rio Çevre ve Kalkınma Deklarasyonu ve Viyana Beyannamesi ve Eylem Planı, kalkınma hakkının mevcut ve gelecek nesillerin kalkınma ve çevresel ihtiyaçlarını adil bir şekilde karşılanarak yerine getirilmesi gerektiğini belirtmektedir. Kalkınma hakkı, gerçek anlamda sürdürülebilir, insan merkezli kalkınmanın sağlanabilmesi için uluslararası hukuk ilkelerine dayanmaktadır. Ayrıca uluslararası dayanışmayı, tüm paydaşların eşit katılımını, gelir ve kaynakların adil dağılımını temel alan dönüştürücü bir kalkınma vizyonunu ifade etmektedir. Bu vizyon 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin belirlenmesinde etkili olmuştur.

Kaynakça

https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/declaration-right-development