Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık) konusunda dair hazırladığımız bilgi notunu sivil toplum kuruluşları, yurttaşlar ve hukukçuların ilgisine sunuyoruz. Kamu Denetçiliği Kurumu, idarenin yargı dışı denetimine imkân veren bir mekanizma olup, doğaya yönelik tahribatlarda ve çevresel zararlarda Kuruma başvuru yapılması mümkündür.

Doğanın hakkını savunmak ve çevresel adaleti güçlendirmeye hizmet edecek bilgi, karar ve mekanizmaları sizlerle paylaşmaya devam edeceğiz. Konuya ilişkin öneri ve sorularınız olursa info@altıparmakhukuk.org adresine iletebilirsiniz. 

Altıparmak Hukuk Bürosu

Hazırlayan: Stj. Av. İpek Sezgin

BİLGİ NOTU

2022-03

Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık)

Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık) Nedir?

Kamu denetçiliği (Ombudsmanlık) idarenin yargı dışı denetimine imkan veren bir düzenlemedir. Yargısal denetimde idarenin işlemlerinin hukuka uygunluğu denetlenirken, yargı dışı denetim yolunda, yerindelik denetimi de yapılmaktadır.

Kamu Denetçiliği Kurumu kaynağını Anayasa madde 74’ten almaktadır.  6328 Sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu ile kurulmuş olan Kamu Denetçiliği Kurumu’nun görev ve yetkileri bu kanun ve uygulamaya yönelik yönetmelik ile belirlenmiştir. Kamu Denetçiliği Kurumu TBMM Başkanlığı’na bağlı bir kamu tüzel kişiliği olup, merkezi Ankara’dadır. Kurum, Başdenetçilik ve Genel Sekreterlik’ten oluşur.

 Başdenetçi ve Denetçiler görevlerini tam bağımsız ve tarafsızlıkla 4 yıllığına yerine getirirler. Görevleri ile ilgili olarak hiçbir Kurum, kuruluş ve merciden emir, talimat almazlar ve görevlerine ilişkin hiçbir tavsiye dinlemezler. Kurumun websitesine https://www.ombudsman.gov.tr/ adresinden ulaşılabilir.

Kamu Denetçiliği Kurumunun Görevleri Nelerdir?

Kurum, Türkiye’de kamu yetkisi ve kaynağı kullanan, kamu statüsü bulunan tüm meslek kuruluşlarının, kamu iktisadi teşebbüslerinin ve idarenin kanunları yorumlama ve uygulama şekilleri dahil olmak üzere, her türlü eylemleri, işlemleri, uygulamaları ve kamu görevlilerinin tutum ve davranışlarını insan hakları, adalet, hukuka ve hakkaniyete uygunluk ve iyi yönetim ilkeleri yönlerinden inceleme, araştırma ve önerilerde bulunma yetkisine sahiptir.

Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler ile resen imzaladığı kararlar ve emirler, yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, TSK’nın askeri nitelikteki faaliyetleri, yargı organlarında görülmekte olan veya karara bağlanmış uyuşmazlıklar ile Kurum tarafından daha önce aynı konuda ve aynı taraflarca yapılmış ve sonuçlandırılmış olan uyuşmazlıklara yönelik başvurular, bu yetki kapsamı dışındadır.

Kimler Kamu Denetçiliği Kurumu’na Başvuruda Bulunabilir?

Kamu Denetçiliği Kurumu’nun kendiliğinden denetleme yetkisi bulunmamaktadır. İdare veya kamu tüzel kişiliğine haiz kişilerden birinin işlem, eylem, tutum ve davranışlarından olumsuz etkilenmiş gerçek veya tüzel kişiler ile bu kişilerin temsilcileri veya vekilleri tarafından Kuruma şikâyet yolu ile başvuru yapılabilir.  Başvuruda bulunanın talep etmesi halinde başvurusu gizli tutulur. 

Kurum, kural olarak başvurularda bir menfaatin ihlal edilmesini ve başvuruda bulunan kişinin başvuru konusundan olumsuz etkilenmesi şartını aramaktadır. Bununla birlikte şikâyetin insan haklarına, temel hak ve özgürlüklere, kadın haklarına, çocuk haklarına ve kamuyu ilgilendiren genel konulara yönelik olması hâlinde menfaat ihlali koşulu aranmaz. Yani bu konularda herkes Kuruma başvuru yapabilir.

Kuruma Başvuru Yöntemi Nasıldır?

Kamu Denetçiliği Kurumu’na başvuru konusu bir idari işlem ve eylem ise, öncelikle idarî davaya konu olabilecek bu işlem veya eylemin yapılması için İdari Yargılama Usulü Kanunu ve özel kanunlarda yer alan zorunlu idari başvuru yollarının tüketilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte Kurum, telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ihtimali bulunan hâllerde, idarî başvuru yolları tüketilmese dahi şikâyet başvurularını kabul edebilmektedir. Kamu görevlilerinin tutum ve davranışlarına karşı ise idari başvuru yollarına gidilmeden doğrudan Kuruma başvuruda bulunulabilir. İdarenin, kanunlarda açıkça kesin olduğu belirtilen işlemlerine karşı da doğrudan Kuruma şikâyet başvurusu yapılabilir.

Kamu Denetçiliği Kurumu’na başvuru tamamen ücretsizdir. Türkçe dilinde hazırlanan şikâyet başvuruları, Kurumun Ankara’daki merkez binası ile diğer yerlerde açtığı Kuruma bağlı bürolara elden verilebilir. Ayrıca elektronik posta, posta ve faks yoluyla başvuru yapılabilir. Faks veya elektronik posta yoluyla yapılan başvurunun dilekçe asılları 15 gün içerisinde Kuruma gönderilmelidir. Aksi halde başvurular geçerli sayılmamaktadır. Bu yolların yanı sıra Kurumun oluşturduğu https://ebasvuru.ombudsman.gov.tr/ adresi üzerinden başvuru yapılabileceği gibi Valiliklere veya Kaymakamlıklara da dilekçe verilmesi yoluyla Kuruma şikâyet başvurusunda bulunulabilir.

Dava açma süresi içerisinde yapılan başvuru, dava açma süresini durdurur ve bu duran dava açma süresi Kurumun verdiği karar üzerine yeniden başlar.

Kuruma Başvuru Süresi Ne Kadardır?

• İdareye yapılan başvuru neticesinde verilen cevabının başvurucuya tebliği tarihinden itibaren,
• İdare tarafından başvuruya 30 gün içerisinde cevap verilmezse, bu sürenin bittiği tarihten itibaren
• Tutum ve davranışlara yönelik veya kanunen kesin olan işlemlere karşı ise bunların öğrenildiği veya işlemin tebliğ edildiği tarihten itibaren

6 ay içerisinde Kuruma başvuruda bulunulabilir.

Başvuruda Mutlaka Bulunması Gerekenler Nelerdir?

• Başvuran gerçek kişi ise; adı, soyadı, TC kimlik/Pasaport numarası, adresi, telefon numarası, şikayet edilen idare, başvurunun konusu, başvuranın talebi ve imzası başvuru formunda mutlaka bulunmalıdır.
• Başvuran tüzel kişi ise; tüzel kişinin ünvanı, iletişim bilgisi, şikayet edilen idare, başvuru konusu, talep ve imzaya ek olarak tüzel kişiliğe ait yetki belgesi veya vekaletname, başvuruya mutlaka eklenmelidir.

Her iki durumda da, başvurunun hızlı ve sağlıklı sonuçlanması için başvuruya ilişkin tüm bilgi ve belgeler başvuru formunun ekinde mutlaka iletilmelidir.

Başvurular Nasıl İncelenir?

Kuruma yapılan şikâyet başvurusu Kuruma ulaştığında tarih ve sayı verilerek kaydedilir. Elden teslim alınan başvurular için, alındı belgesi verilir.

Başvurular iki aşamada incelenir. Bu aşamalardan ilki ‘Ön İnceleme’ aşamasıdır. Bu aşamada Kurum, başvurunun Kurumun görev alanına girip girmediğini, süresi içinde yapılıp yapılmadığını, daha önceden sonuçlandırılmış aynı konuyu ve tarafları içeren bir şikâyetin olup olmadığını, yargı organlarında görülmekte olan veya karara bağlanmış bir uyuşmazlığa ilişkin olup olmadığını, başvurunun belirli bir konuyu içerip içermediğini ve dilinin Türkçe olup olmadığını, Kanuna ve Yönetmeliğe göre şikâyette bulunması gereken zorunlu bilgilerin yer alıp almadığını ve menfaat ihlalinin mevcut olup olmadığını değerlendirir. Bu koşullardan bir veya birkaçının eksik olması durumunda başvuru hakkında “incelenemezlik kararı” verir.

Bu koşulların yanı sıra, idari başvuru yollarının tüketilmesi koşulunun yerine getirilip getirilmediğini kontrol eder ve bu koşul yerine getirilmemiş ise, şikâyet başvurusunu ilgili idare ya da kamu kuruluşuna yönlendirir.

Eğer başvurunun yukarıdaki koşulları sağladığına karar verilirse şikâyet ile ilgili olarak ikinci aşama olan ‘İnceleme ve Araştırma’ aşamasına geçilir. Bu aşamada başvurucunun şikâyete ilişkin konu hakkındaki açıklamaları ve iddiaları, idarenin şikâyete ilişkin açıklamaları ve uyuşmazlığa yönelik toplanan bilgi ve belgeler değerlendirilir. Kurum, olaya ilişkin hukuki değerlendirmeyi ilgili mevzuat, şikâyete ilişkin uygulamalar, hukuka ve hakkaniyete uygunluk, iyi yönetim ilkeleri ve insan haklarına uygunluk açısından inceler ve karara varır.

Şikâyetten vazgeçilebilir mi?

Şikâyetçi, karar verilinceye kadar şikâyetinden vazgeçebilir. Bu durumda, Kurum inceleme ve araştırmasını sonlandırır. Ancak şikâyetin konusunun insan hakları, temel hak ve özgürlükler, kadın hakların çocuk hakları ve kamuyu ilgilendiren genel konulara ilişkin olduğu durumlarda, Kurum inceleme ve araştırmaya devam edilebilir.

Başvuruya İlişkin Karar Alma Süresi Ne Kadardır?

Kurum, şikâyet tarihinden itibaren en geç 6 ay içerisinde şikâyeti karara bağlar.

Kurumun Alabileceği Kararlar Nelerdir?

1. Tavsiye kararı: Kurum inceleme ve araştırma aşamasının sonunda şikâyeti haklı bulursa, ilgili idareye yönelik, hatalı davranıldığının kabul edilmesi; zararların tazmini; işlem yapılması veya eylemde bulunulması; mevzuat değişikliğinin yapılması; işlemin geri alınması, kaldırılması, değiştirilmesi veya düzeltilmesi; uygulamanın düzeltilmesi, uzlaşmaya gidilmesi; tedbir alınmasına yönelik veya gerekli gördüğü tavsiyelerden bir veya birkaçının yer aldığı tavsiye nitelikli bir karar verir. Bu karar üzerine idarece tesis edilecek işlemin, otuz gün içinde Kuruma bildirilmesinin zorunlu olduğuna ilişkin uyarıda bulunur.
2. Ret kararı: Kurum, inceleme ve araştırma aşamasının sonunda şikâyeti haksız bulursa başvuruyla ilgili ret kararı verir.
3. Dostane çözüm kararı: İdare tarafından, şikâyet konusu talebin yerine getirildiğinin veya şikâyetin çözüme ulaştırıldığının Kuruma bildirilmesi üzerine dostane çözüm kararı verir.
4. Karar verilmesine yer olmadığına ilişkin karar: Aşağıdaki durumlardan birinin gerçekleşmesi üzerine, karar verilmesine yer olmadığına ilişkin karar verir.
   1. Şikâyetin geri çekilmesi,
   2. Şikâyetçi gerçek kişinin ölümü,
   3. Tüzel kişi ise tüzel kişiliğinin sona ermesi,
   4. İnceleme ve araştırma devam ederken şikâyet konusu hakkında dava açılması

Alınan kararlar ilgili taraflara tebliğ edilir. Bu tebliğ tarihinden itibaren idari dava açma süresi yeniden işlemeye başlar.

Doğaya Yönelik Tahribatlarda ve Çevresel Zararlarda Kamu Denetçiliği Kurumu’na Başvurulabilir mi?

Anayasa madde 56’ya göre “herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. … Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin … görevidir.”

Türkiye’nin üyesi olduğu Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi, 48. Oturumunda aldığı 13 sayılı İlke Kararı’yla, güvenli, temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevre hakkını, insan hakkı olarak kabul etmiştir.

Kurum, Türkiye’de kamu yetkisi ve kaynağı kullanan tüm Kurum kuruluş ve idarelerin, kanunları yorumlama ve uygulama şekilleri de dahil olmak üzere, her türlü eylemlerini, işlemlerini, uygulamalarını denetleyebilme yetkisine sahiptir. Bu sebeple, Kuruma çevre kirliliği ve doğaya yönelik tahribatlarda yaşanan hak kayıplarına ilişkin olarak da başvurulması mümkündür.

Kurumun çevre hakkına yaklaşımı ise Anayasa madde 56 kapsamında  sosyal bir hak, mülkiyet hakkı veya Anayasa madde 17 kapsamında maddi ve manevi varlığını geliştirme hakları kapsamında, temel haklar çerçevesinde korunması gereken, çok önemli ve ihlalinin telafisi imkansız zararlara yol açabileceği kabul edilen bir hak şeklindedir.

Kurum 2021 yılındaki kararlarında; çocuklara yönelik başvurularda, çocukların sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşam hakkı açısından;  belediyelere yönelik başvurularda temizlik, katı atık yönetimi, kent ve çevre kirliliği açısından; orman, su, çevre ve şehircilik alanlarında ise özellikle çevre kirliliği, hava kirliliği, gürültü kirliliği, su kirliliği gibi konular açısından incelemeler yapmıştır. Kuruma 2021 yılında orman, su, çevre ve şehircilik konularında 380 adet başvuru yapılmıştır ve bunlar tüm başvuruların yüzde 2,02’sini oluşturmaktadır.

Kamu Denetçiliği Kurumu’nun 2021 Yılındaki Faaliyetleri

Kurum, her takvim yılına ilişkin olarak bir rapor hazırlar. Bu raporlarda şikâyet başvuru usul ve başvurulara ilişkin istatistikler, şikâyet hakkına erişimin kolaylaştırılmasına ve etkinliğinin arttırılmasına yönelik faaliyetler, başvurulara ilişkin bilgiler ve değerlendirmeler bulunur.  Yine Kurum tarafından gerekli görüldüğü takdirde Yıllık Raporlar dışında özel raporlar da hazırlanabilir.

Kurumun 2021 yılına ait yıllık raporunda verdiği istatistiklere göre, 2021 yılında toplam 18.843 başvuru yapılmıştır.  Sonuçlandırılan dosyalar hakkında 1.604 adet tavsiye kararı verilmiş ve bu tavsiye kararlarına uyum oranı 2021 yılında yüzde 79,50’ ye ulaşmıştır. Kurumun ilk kararlarını verdiği 2013 yılı istatistiklerinde, idarelerin tavsiye kararlarına uyum oranının yüzde 20; 2017 istatistiklerinde yüzde 65 olduğu dikkate alınırsa, Kurumun işlevselliğinin arttığı, idarenin yargı dışı denetimi yolunda göz ardı edilmemesi gereken bir araca dönüşme potansiyeli taşıdığı sonucuna varmak mümkündür. Verilen kararlara, raporlara ve tüm yayınlara https://www.ombudsman.gov.tr/index adresinden ulaşabilmektedir.