Doğal Maddeleri İşleme Sektöründe adil dönüşüm, net sıfır emisyon ve enerji dönüşümü, iklim değişikliği ile mücadelede çok önemli bir yer tuttuğu için bu katkı çağrısını Türkçeye çevirdik ve ilginize sunuyoruz.

Enerji dönüşümü politikalarının ve özellikle de kritik geçiş minerallerinin tedariğinin, çocuk işçiliğini, modern köleliği, yoksulluğu ve sosyal dışlanmayı daha da şiddetlendirebileceği; temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevre hakkından yararlanmayı etkileyebileceği; enerji yoksulluk düzeylerini şiddetlendirebileceği ve kırılgan ve tarihsel olarak dışlanmış grupların toprağa ve diğer kaynaklara erişimini kısıtlayabileceği konusunda endişeler mevcuttur. Bu noktada insan hakları temelli ve adil bir dönüşümün; yani adil, kapsayıcı, insana yakışır iş fırsatları yaratan, sosyal diyalog ve paydaş katılımı yoluyla yerli halkların ve etkilenen toplulukların insan haklarını gözeten, halkların doğal kaynaklar üzerindeki egemenliğine saygı duyan ve kimseyi geride bırakmayan yeşil ve iklim-nötr bir ekonomiye dönüşümün nasıl sağlanacağı sorunu ortaya çıkmaktadır.

Çağrı metni dünya genelinde net sıfır emisyon ve enerji dönüşümü programları uygulama planlarını açıklamış veya halen geliştirme aşamasında olan devlet, ticari işletme, yatırımcı ve doğal maddeleri işleme sektöründeki diğer paydaşların açısından insan hakları yükümlülüklerini tespit etme amacı taşımaktadır. Çağrı sonucunda hazırlanacak rapor, Birleşmiş Milletler Genel Kurulun Ekim 2023’teki 78. oturumuna sunulacaktır. Rapora katkı için son tarih 15.05.2023 olarak belirlenmiştir.

Çağrı metninin orijinal haline aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz: https://www.ohchr.org/en/calls-for-input/2023/call-inputs-extractive-sector-just-transition-and-human-rights

Altıparmak Hukuk Bürosu

Çeviren: Stj. Av. Mesut Bilicitürk

“Doğal Maddeleri İşleme Sektörü, Adil Dönüşüm ve İnsan Hakları”

KATKI ÇAĞRISI

SON TESLİM TARİHİ

15 Mayıs 2023

Yayınlayan: İnsan Hakları ve Ulusötesi Şirketler ile diğer Ticari İşletmeler Çalışma Grubu

Amaç Genel Kurulun Ekim 2023’teki 78. oturumuna sunulmak üzere raporlama yapmak

Giriş

İnsan Hakları Konseyinin 44/15 sayılı kararı uyarınca, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları ve Ulusötesi Şirketler ile Diğer Ticari İşletmeler Çalışma Grubu ('Çalışma Grubu') Ekim 2023'te BM Genel Kurulunun 78. Oturumuna “Doğal Maddeleri İşleme Sektörü^[1], Adil Dönüşüm ve İnsan Hakları” konulu bir rapor sunacaktır. Bu raporda Çalışma Grubu, Doğal Maddeleri İşleme Sektörü petrol, gaz, katı mineraller ve nadir metallerin çıkarılmasıyla ilgilenen çok çeşitli ticari işletmeleri, kurumları ve insanları kapsayacak şekilde değerlendirecektir.

17/4 sayılı kararda belirtildiği üzere Çalışma Grubu, BM İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkeleri tanıtmak, yaymak ve uygulamakla görevlidir. Grup ayrıca, Rehber İlkelerin uygulanmasına ilişkin iyi uygulamaları ve çıkarılan dersleri paylaşma, teşvik etme, bunları değerlendirme ve tavsiyelerde bulunmakla da yetkilidir.

Çalışma Grubu, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi tarafından atanmış coğrafi açıdan dengeli temsile sahip beş bağımsız uzmandan oluşmaktadır. İnsan Hakları Konseyi, Birleşmiş Milletler sistemi içinde yer alan ve dünya çapında tüm insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasından sorumlu 47 üye devletten oluşan hükümetler arası bir organdır. Uzmanlar, görev alanlarındaki uzmanlık ve deneyimlerine, kişisel dürüstlüklerine, bağımsızlıklarına, tarafsızlıklarına ve objektifliklerine dayanarak seçilirler. Bu uzmanlar Birleşmiş Milletler tarafından istihdam edilmezler ve çalışmaları karşılığında herhangi bir ücret almazlar. Çalışma Grubu, BM Özel Prosedürleri olarak adlandırılan sistemin bir parçasıdır. Çalışma Grubu uzmanları geniş bir ülke, konu ve sektör yelpazesinde iş dünyasının insan haklarına saygısının geliştirilmesi konusunda farklı beceri ve deneyimleri bir araya getirmektedir. Çalışma Grubu üyelerinin biyografilerine erişmek için:

https://www.ohchr.org/en/special-procedures/wg-business/members

Arka plan:

İklim değişikliğinin yol açtığı acil durum karşısında, dünya genelinde giderek artan sayıda devlet, ticari işletme, yatırımcı ve doğal maddeleri işleme sektöründeki diğer paydaşlar, net sıfır emisyon ve enerji dönüşümü programları uygulama planlarını açıklamış veya halen geliştirme aşamasındadır. Bununla birlikte, enerji dönüşümü politikalarının ve projelerinin tasarımının ve uygulanmasının, özellikle de kritik geçiş minerallerinin tedariğinin, çocuk işçiliğini, modern köleliği, yoksulluğu ve sosyal dışlanmayı daha da şiddetlendirebileceği; temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevre hakkından yararlanmayı etkileyebileceği; enerji yoksulluk düzeylerini şiddetlendirebileceği ve kırılgan ve tarihsel olarak dışlanmış grupların toprağa ve diğer kaynaklara erişimini kısıtlayabileceği konusunda endişeler ortaya çıkmıştır. Bu durum kısmen doğal maddeleri işleme şirketlerinin karşılaştığı insan hakları sorunlarının çokluğu ve karmaşıklığından kaynaklanmaktadır. Örneğin, doğal maddeleri işleme projeleri için arazi kullanımı ve toplulukların yeniden yerleştirilmesi özellikle yerli halklar için zararlıdır ve doğal maddeleri işleme şirketleri, faaliyet gösterdikleri toplumların çevre ve ekonomisi üzerinde de önemli etkilere sahip olabilir; bu bağlamda çatışmalardan etkilenen veya çatışma sonrası bölgelerde doğal madde kaynaklarından elde edilen gelir toplumsal huzursuzluğu finanse etmek için kullanılabilir. Bu çerçevede, insan hakları temelli ve adil bir dönüşümün; yani adil, kapsayıcı, insana yakışır iş fırsatları yaratan, sosyal diyalog ve paydaş katılımı yoluyla yerli halkların ve etkilenen toplulukların insan haklarını gözeten, halkların doğal kaynaklar üzerindeki egemenliğine saygı duyan ve kimseyi geride bırakmayan yeşil ve iklim-nötr bir ekonomiye dönüşümün nasıl sağlanacağı sorunu ortaya çıkmaktadır.

Bu rapor, devletlere, ticari işletmelere ve diğer kilit paydaşlara, BM İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkelerini geliştiren adil, kapsayıcı ve hak temelli enerji dönüşümü program, yatırım ve projelerinin nasıl en iyi şekilde tasarlanacağı ve uygulanacağı konusunda pratik bir rehberlik sağlamayı amaçlamaktadır.

Rapor özellikle BM İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkelerin ilgili hükümlerini ele alacaktır. Raporda devletlerin bu tür faaliyetlerinin tasarımı, onayı, finansmanı, uygulanması ve raporlanmasında sorumlu iş yapmayı teşvik etmek ile enerji dönüşümü hedeflerini ilerletmek arasında bir denge kuran insan hakları temelli doğal kaynak yasaları ve politikalarını yürürlüğe koyma görevi incelenecektir. Rapor, devletin sahip olduğu veya kontrol ettiği işletmelerin oynadığı kilit rolü analiz edecek ve insan haklarının olumsuz etkilerini ele almak için insan haklarını devam eden enerji dönüşümü plan ve programlarına entegre etmek için doğal maddeleri işleme sektöründeki ticari işletmelerin rolünü ortaya koyacaktır. Rapor ayrıca, örneğin doğal maddeleri işleme sözleşmelerindeki uyuşmazlık çözümüne ilişkin hükümlerin genişletilmesi, doğal maddeleri işleme sektörü işletmecilerinin iklim tazminatı ve telafi fonlarına katkılarının sağlanması ve etkilenen toplulukların yatırımcılara karşı çözüm arayışına girmelerinin sağlanması olasılığını inceleyerek çözüm yollarına erişimi de ele alacaktır.

Bu rapor, Çalışma Grubu, BM Güvenlik Konseyi ve BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, BM Çevre Programı, Uluslararası Çalışma Örgütü, BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü, South Centre gibi diğer uluslararası kuruluşlar tarafından iklim değişikliği, enerji dönüşümü ve insan hakları arasındaki ilişkinin çeşitli boyutları ile ilgili daha önce yürütülmüş çalışmalar üzerine inşa edilecektir.^[2] Ayrıca Çalışma Grubunun iklim değişikliği, insan hakları durum tespiti, politika tutarlılığı, toplumsal cinsiyet boyutları, kamu iktisadi teşebbüsleri ve çözüm yollarına erişim gibi konuları ele alan önceki ve gelecek rapor ve bilgi ürünleri ile bağlantılar kuracaktır.

Bu bağlamda Çalışma Grubu tüm paydaşların (devletler, uluslararası örgütler, ulusal insan hakları kurumları, sivil toplum kuruluşları, araştırma merkezleri, politika yapıcılar, akademisyenler, avukatlar, hukuk büroları, hakemler, yatırımcılar, endüstri birlikleri, sendikalar, insan hakları savunucuları ve yerli halklar dahil) aşağıdaki sorulara ilişkin görüşlerini beklemektedir. Lütfen uzmanlık, uygunluk veya çalışma odağınıza göre seçtiğiniz soruların bir kısmına veya tamamına yanıt vermekten çekinmeyin.

Sorular

Devletin insan haklarını koruma yükümlülüğü

1. Devletler, enerji dönüşümü çabalarının ve programlarının tüm yönlerinde (örneğin, enerji dönüşümü programlarının tasarımı, onayı, finansmanı, uygulanması ve raporlanması dahil ancak bunlarla sınırlı olmamak üzere) sorumlu iş yapmayı sağlayan insan hakları ile uyumlu enerji dönüşümü yasa ve politikalarını nasıl daha iyi hale getirebilir?

2. Özellikle enerji dönüşüm plan, program ve faaliyetleri bağlamında, doğal maddeleri işleme sektöründe iş dünyasının insan haklarına duyarlı davranmasını teşvik etmek için ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeyde hem zorunlu hem de gönüllü herhangi bir önlem olup olmadığından haberdar mısınız? Varsa, bu tedbirler etkili bir şekilde uygulanıyor mu ve enerji dönüşümü planları dahil olmak üzere gelişen koşullara göre gerekli kapsam sağlanıyor mu? Kanun ve politikaların ilgili kısımlarının daha fazla anlaşılır olmasına ihtiyaç var mı? Alınacak hangi tedbirler bu durumu makul bir şekilde düzeltebilir?

3. Dönüşüm minerallerinin^[3] üretimi ve dağıtımı dahil olmak üzere doğal maddeleri işleme sektörü faaliyetlerinin insan hakları üzerindeki olumsuz etkilerini değerlendirmek ve etkilenmemesini sağlamak için devletler düzeyinde hangi mekanizmalar veya süreçler (örneğin, bakanlıklar arası komite, beklenen insan hakları etki ve risk değerlendirmesi) mevcuttur? Bu tedbirler etkin bir şekilde uygulanıyor mu ve enerji dönüşümü planları, programları ve faaliyetleri açısından yeterli kapsam sağlanıyor mu?

4. Devletler, bir işletmenin enerji dönüşümü programlarına ilişkin yanıltıcı veya asılsız iddia veya raporların yayınlanmasını önlemek için, kamu iktisadi teşebbüsleri dahil olmak üzere doğal maddeleri işleme sektöründeki işletmelerin enerji dönüşümü çabalarının duyurulmasını nasıl teşvik etmekte ve düzenlemektedir? Bu düzenlemeler bilginin yeterliliği, erişilebilirliği, güvenilirliği ve doğruluğunu sağlamakta yeterli midir?

5. Doğal maddeleri işleme sektöründeki ayrıcalıklar, sözleşmeler ve ikili yatırım anlaşmaları, devletlerin enerji dönüşümü bağlamında uluslararası insan hakları yükümlülüklerini yerine getirmeleri için mevcut iç düzenleme alanını destekliyor mu yoksa kısıtlıyor mudur? BM İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkeleri ile uyum içinde enerji dönüşümünü ilerletmek için temel hükümlerde ve lisanslama/ihale süreçlerinde ne gibi değişiklikler yapılması gerekir?

6. Mevcut Ulusal Eylem Planlarının, mevzuatın ve yerel, bölgesel veya uluslararası çerçevelerin (örneğin Paris Anlaşması veya iklim değişikliği yasaları) iş dünyası ve insan hakları konusunda, özellikle de doğal maddeleri işleme sektörüyle ilgili olarak geliştirilmesi ve uygulanması bakımından, ele alındığı takdirde adil ve insan haklarına duyarlı bir enerji dönüşümüne katkıda bulunabilecek eksiklikler nelerdir?

7. Bir devletin enerji dönüşümü politika, program, plan ve faaliyetleri, kendi toprakları veya yetki alanları dışında (tedarik zincirine ilişkin sorunlar ve kaynak kullanımı dahil) insan hakları üzerinde nasıl olumsuz etkilere sahip olabilir? Bu etkiler hangi tedbirlerle makul bir şekilde giderilebilir?

8. Devletler, yerel toplulukların güçlendirilmesi, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması, çevrenin korunması, iklim değişikliğinin azaltılması ve Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarının gerçekleştirilmesi gibi insan haklarıyla ilgili önemli politika hedeflerine ulaşmak için enerji dönüşüm sürecindeki olanaklardan nasıl yararlanabilir?

Şirketlerin insan haklarına saygı yükümlülüğü

9. Doğal maddeleri işleme sektöründeki ticari işletmeler, olumsuz insan hakları etkilerini ele almak amacıyla devam eden enerji dönüşümü plan ve programlarına insan haklarını dahil etmek için ne gibi roller üstlenmelidir? Lütfen mümkünse örnekler veriniz.

10. Mevcut ayrıcalık, sözleşme ve ikili yatırım anlaşmalarındaki insan haklarına ilişkin hükümler, yatırımcılar dahil olmak üzere doğal maddeleri işleme sektöründeki işletmeleri uluslararası alanda kabul görmüş tüm insan haklarına saygı göstermeye teşvik etmede etkili midir? Değilse, bunların etkinliğini güçlendirmek için ne yapılmalıdır?

11. Doğal maddeleri işleme sektörü yatırımcıları, enerji dönüşümü çalışmalarının insan hakları üzerindeki olumsuz etkilerini önleme, azaltma veya şiddetlendirmede herhangi bir rol oynuyor mu? Yatırımcıların toplumsal cinsiyete duyarlı insan hakları durum tespitini yerel topluluklar, sivil toplum örgütleri, yerli halklar ve insan hakları savunucuları ile anlamlı bir istişare içinde yürütmeleri mi gerekir? Bu yatırımcıların telafi etme sorumluluğu ne olmalıdır?

12. Kayıt dışı ekonomi (tedarik zincirleri, el işçiliğine dayalı veya küçük ölçekli maden işletmeciliği) adil ve insan haklarına duyarlı bir enerji dönüşümünün sağlanmasında nasıl bir rol oynayabilir?

13. Ayrıcalıklar, sözleşmeler ve mevzuat; dönüşüm mineralleri üreten, satın alan, işeyen ve dağıtan tüm ticari işletmelerin, insan hakları temelli etki ve risk değerlendirmeleri ile durum tespitine ilişkin standartları uygulamalarını zorunlu kılmalı mıdır? (Toplumsal cinsiyete duyarlı insan hakları durum tespiti ve çatışmalardan etkilenmiş bölgelerin insan hakları durum tespiti dahil) Eğer öyleyse, bu tür süreçlere etkilenen toplulukların, özellikle de kırılgan ve tarihsel olarak dışlanmış grupların etkin katılımı nasıl sağlanabilir?

14. Doğal maddeleri işleme sektörü örgütleri, yükseköğretim kurumları ve diğer paydaşlar bu konudaki farkındalığı nasıl artırabilir ve insan haklarına duyarlı iş uygulamalarını nasıl teşvik edebilir? (örneğin, yeşile boyama ve yeşil dolandırıcılık uygulamaları)?

Çözüm yollarına erişim

15. Doğal maddeleri işleme sektörü mevzuatı, ikili yatırım anlaşmaları, ayrıcalıklar ve sözleşmeler, doğal maddeleri işleme faaliyetlerinden etkilenen bireylerin veya toplulukların bu faaliyetlerle bağlantılı olarak yaşadıkları insan hakları ihlalleri için etkili bir çözüm yolu aramasına olanak tanımak amacıyla ne tür önlem ve mekanizmalar kullanılabilir? Bu sektör için en uygun çözüm yolları sizce hangisidir?

16. Lütfen enerji dönüşümü projeleri bağlamında doğal maddeleri işleme sektörüyle ilgili iş dünyası kaynaklı insan hakları ihlallerini soruşturmak, cezalandırmak ve telafi etmek için devletler tarafından atılan adımlara örnekler verin. Bu adımlar ve telafi mekanizmaları hem süreç hem de telafi çıktıları açısından etkili midir?

17. Doğal maddeleri işleme sektöründe, özellikle de enerji dönüşümü projeleri bağlamında hak ihlallerine ilişkin yargısal ve/veya yargı dışı makamlara (ulusal insan hakları kurumları, ulusal bağlantı noktaları, arabuluculuk, vb.) intikal etmiş herhangi bir dosya hakkında bilginiz var mı?

18. Doğal maddeleri işleme sektöründeki uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin hüküm ve çerçeveler, doğal maddeleri işleme faaliyetleri ve enerji dönüşümü projeleriyle bağlantılı insan hakları ihlallerine ilişkin şikâyetleri ele almak için 'amaca uygun' mudur? Değilse, bu tür şikâyetleri ele alacak meşru, şeffaf ve etkili bir uyuşmazlık çözüm sistemi için uygulanabilecek alternatifler nelerdir?

İyi uygulamalar ve diğer yorumlar

19. Lütfen enerji dönüşümü bağlamında insan hakları konularının doğal maddeleri işleme sektörüne dahil edilmesine ilişkin iyi uygulama örnekleri sununuz.

20. Enerji dönüşümünün insan hakları üzerinde olumsuz etkilerinin önüne geçilmesi için devletler ve iş dünyası tarafından benimsenmesi gereken spesifik yenilenebilir enerji politikaları, uygulamaları ve güvenceleri nelerdir?

21. Devletlere, işletmelere (yatırımcılar dahil), sivil topluma, BM organlarına ve Ulusal İnsan Hakları Kurumlarına, doğal maddeleri işleme sektöründe adil ve insan haklarına duyarlı bir enerji dönüşümünü daha da geliştirmeye yardımcı olacak özel tavsiyeleriniz var mıdır? Hazırlanacak raporla ilgili diğer yorum ve önerilerinizi iletmekten çekinmeyiniz.

Sonraki adımlar

Yanıtlar 15 Mayıs 2023 tarihine kadar gönderilmelidir.

E-posta adresi: hrc-wg-business@un.org

E-posta konusu: Extractives Questionnaire (Doğal Maddeleri İşleme Sektörü Anketi)

Kelime sınırı: 2,500 kelime

Belge biçimleri: Word, PDF

Kabul edilen diller: Başvurular yalnızca İngilizce, Fransızca ve İspanyolca dillerinde yapılabilir.

Güvenli Başvurular:

Dijital güvenlik ve başvurunuz hakkında endişeleriniz varsa, size bilgi ve destek sağlayabilecek kuruluşlarla iletişime geçmek isteyebilirsiniz. Bu tür kuruluşlardan biri olan Access Now, birey ve kuruluşları çevrimiçi ortamda güvende tutmaya yardımcı olmak için ücretsiz bir dijital güvenlik yardım hattına sahiptir. Sorularınızı help@accessnow.org adresine iletebilirsiniz.

Katkıların nasıl kullanılacağı 

Yapılan tüm katkılar Genel Kurula sunulacak tematik raporun hazırlanmasında değerlendirilecektir.

Başvurularınızın gizli tutulmasını istiyorsanız, başvurunuzda açık bir talepte bulunmanız rica olunur. Aksi takdirde, bilgiler Çalışma Grubunun web sitesinde yayınlanacak ve rapor içinde referans olarak gösterilebilecektir.

Sosyal Medya

Çalışma Grubunu takip etmek için:

• Twitter: @WGBizHRs
• Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Çalışma Grubunun internet sitesi^[4]

İnsan Hakları ve Ulusötesi Şirketler ile diğer Ticari İşletmeler Çalışma Grubu, katkılarınız için teşekkür eder.