Hazırlayan: Stj. Av. Ceren Naz Büyükgebiz
BİLGİ NOTU
2022-10
ENERJİ ŞARTI ANLAŞMASI
Enerji Şartı Anlaşması Nedir?
Enerji Şartı Anlaşması (EŞA)[1], 17 Aralık 1994 tarihinde Lizbon’da imzalanan, sekiz bölüm ve elli maddeden oluşan ve enerji arz güvenliğini[2] garanti altına almayı amaçlayan bir uluslararası anlaşmadır. 50 ülke ve Avrupa Birliği bu anlaşmanın tarafıdır.[3]
EŞA, 17 Aralık 1994 tarihinde Lizbon’da imzalanmış ve 16 Nisan 1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Anlaşmanın yürütme ve karar alma organı Enerji Şartı Konferansı’dır.[4] EŞA’nın ana organlarından biri olan bu konferansta, anlaşma tarafları arasında enerji işbirliği, enerji verimliliği ve çevresel konularla beraber EŞA ilkelerinin uygulanmasının izlenmesi ele alınmaktadır. [5]
Madenlerin çıkarılması ve kullanılması dâhil olmak üzere petrol, doğal gaz yatakları ve boru hatları, çeşitli enerji altyapıları, rafineleri ve enerji santrallerinin tedarik yatırımlarını kapsayan EŞA, anlaşma tarafı olan ülkelere yabancı yatırımcı çekilebilmesi ve yatırımcıların menfaatlerinin korunması maksadıyla yürürlüğe girmiştir.
Türkiye Enerji Şartı Anlaşması’nın Tarafı Mıdır?
Türkiye, 1 Şubat 2000 tarihinde kabul edilen 45119 sayılı Kanun ile bu anlaşmayı onaylanmış ve anlaşma, 12 Temmuz 2000 tarihinde 24107 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Türkiye, EŞA’ya taraf olan ülkeler arasında 42.sıradır.[6]
Enerji Şartı Anlaşması’nın Amaçları Nelerdir?
EŞA’nın 2. maddesine göre bu anlaşma, tamamlayıcılık ve karşılıklı fayda ilkesini temel alarak, enerji alanında uzun soluklu işbirliğini teşvik etmeyi ve uluslararası işbirliğini kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Bunun yanı sıra anlaşmanın diğer amaçları şu şekildedir:
Enerji Şartı Anlaşması’nda Yatırımlara İlişkin Uygulamalar Nelerdir?
EŞA’nın üçüncü bölümünde “Yatırımların Teşviki ve Korunması” başlığı altında uygulama prensipleri düzenlenmektedir. Anlaşmanın üçüncü bölümünde yatırımların korunmasına ilişkin uygulamalara yer veren 10. madde ile kamulaştırmaya yer veren 13. madde öne çıkmaktadır. EŞA’nın 10. maddesinde düzenlenen yatırımların korunmasına ilişkin uygulamalar ile yabancı yatırımcıya güvence verilmesi amaçlanmaktadır. Bu maddenin ilk fıkrasında ulus kaydı ve en çok gözetilen ulus kaydı uygulamaları yatırımcıların teşviki için önem taşımaktadır.
EŞA’nın 10. maddesinde düzenlenen ulus kaydı, bir devletin kendi vatandaşı olan yatırımcıyı önceliklendirmesi, teşvik etmesi ve imtiyaz vermesi durumunda aynı tutumu yabancı yatırımcı için sağlamayı garanti altına alması anlamına gelir. [7] Anlaşmanın 10. maddesinin ilk fıkrasında düzenlenen bir diğer uygulama olan en çok gözetilen ulus kaydı ise aralarında sözleşme bulunan taraflardan birinin, üçüncü bir tarafa daha olumlu şartlar sunması halinde otomatik olarak sözleşmeye taraf olana karşı aynı şartları sunacağını taahhüt etmesi anlamına gelir.[8] Bu uygulamayla yabancı yatırımcı için yatırımına engel teşkil eden risklerin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır. EŞA’nın 10. maddesinde bahsi geçen iki ilkenin yanı sıra devamlı koruma, güvenlik ve ahde vefa [9] gibi ilkeler de düzenlenmektedir.
EŞA’nın 13. maddesinde kamulaştırma[10] düzenlenmektedir. Bu madde, yabancı yatırımcıların korunması ve yatırımların devamlılığının sağlanabilmesini amaçlamaktadır. EŞA’nın 13. maddesine göre, kamulaştırma yapılabilmesi için kamu yararının olması, zamanında ve yeterli bir tazminatın ödenmesi ve hiçbir ayrım gözetilmemesi gerekmektedir.
Enerji Şartı Anlaşması’na Göre Uyuşmazlıklar Nasıl Çözülür?
Anlaşmaya göre taraflar, öncelikli olarak yatırımlar ile ilgili uyuşmazlıkların ortaya çıkmaması için hassasiyet göstermelidir. Tarafların gösterdiği hassasiyete rağmen ortaya çıkan bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda, bu uyuşmazlığın çözümü anlaşmanın beşinci bölümünde düzenlenmektedir.
EŞA’ya göre uyuşmazlıkların çözümü ikiye ayrılmaktadır:
EŞA’nın 26. maddesinde öngörüldüğü üzere, uyuşmazlığın çözümü için taraflardan birinin iyiniyetli çözüm önerisinde bulunduğu günden itibaren üç ay içinde bu önerinin müzakere edilmesi yoluna başvurulması gerekir. İyi niyetle çözüme kavuşturulamayan uyuşmazlıklar için ‘Yatırımcı – Devlet Uyuşmazlık Çözümü Mekanizması’ adlı özel bir tahkim yöntemi sunulmaktadır.[13] Bu sayede uyuşmazlıklar, mahkemelerde dava aracılığıyla değil, özel heyetlerden oluşan tahkim aracılığıyla çözüme kavuşturulur.
Yatırımcı ile devlet arasındaki uyuşmazlıklarda uygulanmak üzere tahkim yoluna başvurulabilmesi için şu koşulların var olması gerekir:
EŞA’ya göre uyuşmazlık çözümleri için tahkim yoluna başvurulur. Türkiye’nin enerji yatırımlarına dair taraf olduğu uyuşmazlık çözümlerinde Uluslararası Yatırım Anlaşmalarının Çözüm Merkezi (ICSID) tahkim yolu kullanılmaktadır. Bu tahkim yolu sonucunda verilen kararlar kesin ve bağlayıcı niteliktedir. Tahkim heyetlerinin kararlarını denetleyen ve düzenleyen bir kurum olmaması ve tahkim heyetinin kararlarına itiraz merciinin bulunmaması nedeniyle EŞA, hesap verilebilirlik ve şeffaflık yönüyle eleştirilmektedir.
Enerji Şartı Anlaşması, Paris Anlaşması İle Uyumlu Mu?
EŞA, iklim eylemini engellediği ve fosil yakıt yatırımcılarını koruduğu gerekçesiyle Avrupa Yeşil Mutabakatı ve AB İklim Yasası ile uyumlu olmadığı yönünde eleştirilmektedir. Anlaşma, aynı gerekçelerle Paris Anlaşması ile uyumsuz bulunmaktadır. 7 Ekim 2021 tarihinde Türkiye’nin tarafı olduğu Paris Anlaşması’nın[14] enerjiye ilişkin düzenlemelerine bakıldığında, fosil yakıt kullanımının azaltılması ve emisyon azaltım taahhüdünde bulunulması ile beraber yenilenebilir enerjiye yönelme yükümlülüğünün yer aldığı görülmektedir. Yenilenebilir enerjiye geçiş faaliyetleri ve insan eliyle ortaya çıkan iklim değişikliği sonucunda karşı karşıya kaldığımız krizler için hızlı ve etkili eylemin önünde büyük bir engel teşkil ettiği yönünde eleştirilen EŞA, yeşil ve adil bir dönüşümü güçleştirmektedir.
Buna bağlı olarak, genç iklim aktivistleri tarafından fosil yakıt yatırımcılarını koruyan EŞA’ya karşı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru gerçekleştirilmiştir. Başvuruda genç iklim aktivistleri, fosil yakıt endüstrisinin kârlarını insan haklarının önüne koyduğunu ifade ederek EŞA’nın iklim değişikliği ile mücadelede yarattığı engelleri kaldırması ve gelecek nesillerin sağlıklı bir çevrede yaşam hakkının korunması talep etmiştir. [15]
Türkiye için Enerji Şartı Anlaşması Ne İfade Ediyor?
EŞA, Türkiye’nin 2053 Net Sıfır Emisyon Hedefi ile birlikte düzenlenecek uygulamaların önünde engel teşkil etmesi ve yatırımcılardan yana dayanak oluşturması nedeniyle eleştirilmektedir. Bunun yanı sıra, sınırda karbon düzenlemesi ve benzeri mekanizmalara uyum sağlamayı hedefleyen Türkiye açısından bakıldığında EŞA’ya dayanarak açılacak davaların, Türkiye’nin iklim krizi karşısında hızlı ve etkili eylemini yavaşlatma ihtimali yüksektir.
Öte yandan 20 Haziran 2022 tarihinde gerçekleştirilen EŞA Konferansı’nda anlaşmanın modernize edilmesi konusunda anlaşmaya varılmış ve müzakere sonuç belgesi kamuoyuna açıklanmıştır.[16] Bu gelişmeleri yeterli görmeyen ve anlaşmaya taraf devletlerin iklim hedeflerini kuvvetlendirilmesini talep eden sivil toplum kuruluşları EŞA’dan çekilme çağrısı yapmıştır.[17] Anlaşmadan çekilme çağrısını kamuya açık yapan ilk ülke olan İspanya ile beraber pek çok ülke EŞA’yı yeniden gündemine almıştır.[18]
Ağustos ayında International of Sustaniable Development (IISD) tarafından EŞA’nın modernize edilmesinin ardından bir analiz yayınlanmıştır.[19] Bu analizde, modernize edilen EŞA’nın beklenenin aksine iklim değişikliği ile ilgili yetersiz kaldığı dile getirilmektedir. Anlaşma modernize edilirken iklim değişikliğine uyumun göz önüne alınmamasının yanı sıra fosil yakıt yatırımlarının 10 yıl ve bazı anlaşma taraflarınca süresiz olarak korunmaya devam ettiğinden bahsedilmektedir. Ayrıca IISD’nin analizinde EŞA, hayatta kalma şartı başlıklı 47. maddesi ve uyuşmazlıkların çözümü başlıklı 26. maddesinin anlaşmanın modernize edilme sürecinde ele alınmaması nedeniyle, yatırımcıları korumaya devam ettiği yönünde eleştirilmektedir.[20]
Bu nedenle sivil toplum kuruluşları tarafından, enerji yatırımlarının korunmasını engellemek ve yatırımcıyla devlet arasındaki uyuşmazlık çözümü mekanizması olarak tahkim yoluna başvuruyu devre dışı bırakabilmek amacıyla EŞA’dan çekilmenin iyi bir çözüm yolu olduğu değerlendirilmektedir.
* CAN Europe tarafından yayınlanan 12 Ocak 2020 tarihli Enerji Şartı Anlaşması Politika Notu için:https://www.old.caneurope.org/docman/coal-phase-out/3682-enerji-s-art-anlas-mas-can-europe-pb/file
[1]Anlaşmanın Resmi Gazete’de yayınlanan metni için: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2000/07/20000712M1-6.pdf
[2] Uluslararası Enerji Ajansı’na göre enerji arz güvenliği, enerji kaynaklarının uygun fiyatlarla ve kesintisiz olarak temin edilmesi anlamına gelir.
[3] EŞA’ya taraf olan ülkeler:
Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Avustralya, Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ermenistan, Estonya, Finlandiya, Fransa*, GKRY, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda*, İngiltere, İrlanda, İspanya*, İsveç, İsviçre, İtalya*, İzlanda, Japonya, Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Lihtenştayn, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Moldova, Moğolistan, Norveç, Polonya*, Portekiz, Romanya, Rusya, Slovakya, Tacikistan, Makedonya, Özbekistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna ve Yunanistan
* İtalya, 2016 yılında EŞA’dan çekilmiştir. İspanya, Hollanda, Polonya ve Fransa ise EŞA’dan çekilme kararı almıştır.
[4]Ayrıntılı bilgi için: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/53183#:~:text=Enerji Şartı, yatırım, transit ve,çok taraflı hukuki yapıyı oluşturmaktadır.
[5]Enerji Şartı Anlaşması’nın Resmi Gazete’de yayınlanan Türkçe çeviri metni için: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2000/07/20000712M1-6.pdf
[6]Ayrıntılı bilgi için: https://www.mfa.gov.tr/enerji-sarti-anlasmasi.tr.mfa
[7] Anlaşma metninin orijinalinde “ulus kaydı”, “national treatment” olarak geçmektedir.
[8] Anlaşma metninin orijinalinde en çok gözetilen ulus kaydı, “most-favoured national clause” olarak geçmektedir.
[9] Ahde vefa, sözleşmelerin bağlayıcılığını ve geçerliliğini garanti altına alan ilkedir.
[10] Kamulaştırma, devletin kamu yararı amacıyla gerçek veya tüzel kişilerin mülkiyet haklarına rızası dışında son vermesidir.
[11] Yatırımcı ile devlet arasındaki uyuşmazlıklar EŞA’nın 26. maddesinde düzenlenmektedir.
[12] Devletlerin kendi aralarındaki uyuşmazlıklar EŞA’nın 27. maddesinde düzenlenmektedir.
[13] Tahkim; taraflar arasında çıkan uyuşmazlıkların mahkeme yolu yerine hakemlerce çözümlendiği bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Üç farklı tahkim yolu vardır:
[14] Paris Anlaşması hakkında ayrıntılı bilgi için: https://altiparmakhukuk.org/blog/bilgi-notu-2022-02-paris-iklim-anlasmasi-49
[15] Buna dair ayrıntılı bilgi için: https://www.iklimhaber.org/gencler-avrupa-devletlerine-fosil-yakit-anlasmasi-nedeniyle-dava-aciyor/
[16] EŞA modernizasyonu sürecine dair ayrıntılı bilgi için: https://www.energychartertreaty.org/modernisation-of-the-treaty/
[17] EŞA’dan çekilmek için Can Europe tarafından başlatılan kampanya için: https://caneurope.org/ect-petition/
[18] İtalya, 2016 yılında EŞA’dan çekilmiştir. 2 Eylül 2022 tarihinde Polonya, 13 Ekim 2022 tarihinde İspanya ve 19 Ekim 2022 tarihinde Hollanda, EŞA’dan çekilme kararını açıklamıştır. Son olarak 21 Ekim 2022 tarihinde Fransa, anlaşmanın iklim politikalarının uygulanmasına engel olması nedeniyle EŞA’dan çekilme kararını açıklamıştır.
Buna dair ayrıntılı bilgi için: https://www.theguardian.com/world/2022/oct/21/france-becomes-latest-country-to-leave-controversial-energy-charter-treaty
[19] IISD analiz çalışması için: https://www.iisd.org/publications/report/energy-charter-treaty-agreement-analysis
[20] EŞA’nın 47. maddede düzenlenen hayatta kalma şartı, anlaşma taraflarından birinin çekilmesi durumunda anlaşma hükümlerinin uygulanmaya 20 yıl süre ile devam edeceğine ilişkin düzenlemeyi içermektedir.